Gezien in het Rijksmuseum op 2 juli 2025
Vandaag opent de tentoonstelling ‘Fiona Tan – Monomanie’ in het Rijksmuseum. Omdat ik een vriend ben, kreeg ik de gelegenheid het eerder te zien. Ik vond het een erg boeiende tentoonstelling. De internationaal befaamde kunstenaar Fiona Tan heeft van het Rijksmuseum carte blanche gekregen om een tentoonstelling samen te stellen grotendeels uit de eigen collectie van het Rijksmuseum. Dat betekent in de praktijk dat ze naar eigen believen onderzoek kon doen naar de collectie van het Rijksmuseum. Naar verluidt is die collectie enorm en zal daarom veel verborgen schatten bevatten. Ik had nog nooit van Fiona Tan gehoord en ook het woord ‘monomanie’ moest ik achteraf opzoeken, maar dat is niet zo gek; ik ben kunsthistoricus noch psychiater, en daar heeft deze tentoonstelling van alles mee te maken; de kunstgeschiedenis in combinatie met de opkomst van de psychiatrie. De tentoonstelling is enigszins associatief samengesteld en dat wil zoveel zeggen dat jij, als bezoeker, moet proberen te begrijpen welke associaties de samensteller van de tentoonstelling heeft gehad. In de meeste gevallen lukte me het wel om de stappen samen met Fiona Tan te nemen, maar soms bleef de samenhang wat duister voor mij. In de tentoonstelling geen bordjes bij wat je ziet, maar een boekje dat je naderhand mee kunt nemen. Dat heeft zo zijn handige kanten, want ik kan het allemaal nog eens rustig teruglezen, maar ook wat onhandige kanten; je moet steeds bladeren en je ervan gewissen dat je in de juiste zaal voor het aangegeven object staat. Bovendien zocht ik meer uitleg dan ik zomaar in het boekje kon vinden.
De tentoonstelling begint bij een schilderij van Théodore Géricault. De samenstelster van de tentoonstelling was geïntrigeerd geraakt door dit schilderij. Het stelt een kleptomaan voor en is, waarschijnlijk in opdracht van psychiater Étienne-Jean Georget, geschilderd in het begin van de negentiende eeuw. Het blijkt een portret te zijn uit een reeks portretten die Géricault maakte van patiënten die leden aan monomanie; ze lijken uiterlijk heel normaal, maar er is een afwijking in hun brein waardoor het zich focust op één obsessie en dat maakt het hun bijna onmogelijk om een ‘gewoon’ leven te leiden. Kort voordat Géricault dit schilderij maakte en Étienne-Jean Georget een pionier in de psychiatrie was, werden monomanieën gezien als ongeneeslijk en werden de patiënten geketend en gestraft. Met mensen als Étienne-Jean Georget waaide er een nieuwe wind en werden lijders aan dit soort syndromen als patiënten gezien die mogelijk te genezen waren. Men vroeg zich toen sterk af of je aan het uiterlijk kon aflezen wat er zich binnen het brein van mensen afspeelde. Vandaar de portretten van lijders aan verschillende monomanieën; als wetenschappelijk materiaal. Maar niet alleen de wetenschap is geïnteresseerd in wat het uiterlijk zichtbaar maakt van wat er binnenin het brein leeft, ook verschillende kunstdisciplines zijn daar nadrukkelijk naar op zoek.
In de tentoonstelling is elke zaal gewijd aan een bepaald aspect van het thema innerlijk versus uiterlijk. Er is een zaal ‘monomanie’ met foto’s uit het begin van zowel de fotografie als de psychiatrie van patiënten die allemaal verschillende stoornissen hebben en als het ware ziektebeelden categoriseert en documenteert. We zien een ziekelijk jaloerse vrouw of een man met hoogmoedwaanzin. Een andere zaal heeft als naam gekregen: ‘Catalogus van emoties’. En dat is ook precies wat er hangt en ligt in deze zaal. Van Jean Audran hangen er twintig etsen van mensen met uiteenlopende emoties. De etsen zouden een leidraad zijn voor kunstenaars over hoe je een emotie het beste kunt weergeven. Maar niet alleen voor de beeldend kunstenaar is er leerstof in deze zaal; ook toneelspelers kunnen in deze zaal terecht. Nicola Tonger heeft vele foto’s gemaakt van een man (hemzelf?) over hoe je op het toneel – maar ook in de beeldende kunst – emoties kunt vormgeven. Op deze zaal ook dit werk van Orson Squire Fowler waarin hij weergeeft hoe alle emoties, maar ook specifieke functies, een plekje in het brein hebben. Achteraf misschien niet helemaal verkeerd maar zeker niet goed.
Op de zaal ‘Waanvoorstellingen’ indrukwekkend werk van Goya. Alles zweeft, vliegt, is eng en bedreigend. Zie hier de heksen. Let vooral op de hangende billen van de oude heks!
De zaal ‘Melancholie’ is vrij leeg gehouden met als hoofdkleur zwart. Lange zwarte gordijnen hangen langs de muren. Een kast en stoel en een vissenkom staan er in het zaaltje en een portret. Een triest maar erg mooi portret van Wilhelmina van Alphen van Reede Barones van Oudshoorn geschilderd door Raden van Saleh. De vrouw straalt alle door de verstikkende moraal met betrekking tot vrouwen en daarmee misgelopen carrières en ambities uit van de tijd waarin ze leefde. Het portret is bijna schokkend van ellende. In de zaal ‘Het dienstmeisje’ gaat het over een geruchtmakende zaak van een dienstmeisje dat een dreumes vermoordde en waarvan als een van de eerste werd erkend dat ze aan een geestesziekte leed en dat dat ten grondslag lag aan haar misdaad. In plaats van de guillotine kreeg ze levenslang tuchthuis. Een ietsje verbetering, zou je kunnen zeggen. In de zaal hangen doopjurken en liggen proeflapjes. Ik heb moeite om een moordende dienstmeid te associëren met doopjurken en proeflapjes. Ja, het was een dreumes die vermoord was en ja het was een dienstmeisje…helemaal logisch vond ik het niet.
Verder waren er video opstellingen van Fiona Tan zelf. De zakkenrollers begreep ik pas toen ik thuis was. Ik had daar wel ietsje meer uitleg bij willen hebben. Het blijkt om allemaal zakkenrollers te gaan die gesnapt waren tijdens de wereldtentoonstelling in Parijs. De verhalen bij de negentiende-eeuwse portretten grotendeels geschreven door mensen van nu. Ik had het niet door. Bovendien is het onmogelijk om alle verhalen te luisteren. Daarnaast een zaal met kant. Ik ben daar maar gewoon doorheen gelopen. Het schijnt, zo hoorde ik later, dat kant graag gestolen werd omdat het veel opleverde. Verder een grote video opstelling van drie schermen waar we iemand in een werkkamer aan het werk zien. Een werkkamer waar je als buitenstaander niets mee kunt. Alles bezaait met boeken en paperassen. Een grote boekenkast met boeken die met de kaft naar binnen liggen in plaats van staan met de titel leesbaar. In de video komt ook het beeldhouwwerk ‘de zondvloed’ voor die buiten de tentoonstelling ook ‘in het echt’ staat. Een erg mooi werk met prachtig uitgewerkte details van mensen die weten dat ze gaan verdrinken maar met hun laatste kracht hoger gelegen gebieden opzoeken. Erg indrukwekkend. Helemaal omdat er heel weinig verder over die kunstwerk bekend is. Uiteindelijk is het toegeschreven aan Joseph Henri Teixeira de Mattos…maar zeker is het niet. Kortom een intrigerende en mooie tentoonstelling!
