Vioolconcert ‘Dem Andenken eines Engel’ van Alban Berg en de Negende Symfonie van Gustav Mahler, Uitgevoerd door het Nederlands Philharmonisch Orkest in het Concertgebouw op 10 juni 2017. Dirigent: Mark Albrecht; Viool: Christian Tetzlaff
In 1907 overleed de oudste dochter van Alma en Gustav Mahler. Hadden de Kindertotenlieder die Mahler in 1904 voltooide, het noodlot getart? Gustav Mahler was diep in de rouw toen hij zijn negende symfonie componeerde.Ook wist hij sinds enige tijd dat hij aan een levensbedreigende hartziekte leed en juist op dat moment verliep zijn huwelijk bovendien moeizaam. De achtergrond van de negende symfonie is tragisch. Gisteren werd deze symfonie uitgevoerd onder leiding Marc Albrecht. Deze symfonie werd voorafgegaan door het minstens zo tragische vioolconcert van Alban Berg. ‘Dem Andenken eines Engels’ kreeg het concert als titel en daarmee werd het opgedragen aan een andere dochter van Alma Mahler die toen net was overleden: Manon. Geen dochter van Gustav maar voortgekomen uit Alma’s huwelijk met architect Gropius. Een concert vol dood. De negende symfonie werd het laatste voltooide werk van Mahler; de tiende symfonie bleef onvoltooid. Het vioolconcert was het laatst voltooide werk van Berg want zijn opera Lulu bleef onvoltooid. Veel overeenkomsten tussen de werken die door het Nederlands Filharmonisch Orkest werden uitgevoerd maar ook veel verschillen. Hoewel…Ik vond de negende veel atonaler dan het meest werk van Mahler terwijl ik het vioolconcert van Berg weer veel minder atonaal vond dan al het andere werk dat ik van hem ken.
Met Wozzek en Lulu voor ogen, had ik het vioolconcert van Alban Berg niet vooraf beluisterd. Zijn twee opera’s kende ik. Het zijn fantastische opera’s waarbij je de muziek en de inhoud moet beleven. Ik kan de muziek niet loskoppelen van wat op het toneel gebeurd. Losgekoppeld bestaat de muziek uit nauwelijks thuis te brengen klanken waarin je al snel de weg kwijtraakt. Zie je tegelijkertijd wat er op het toneel gebeurd en kan je het verhaal volgen, dan krijgt de muziek een nieuwe dimensie. Op dat moment krijgt de muziek betekenis en past het naadloos bij het verhaal. Ik had gedacht dat het vioolconcert ongeveer vergelijkbaar was met de opera’s en daarom wachtte ik op de uitvoering van gisteren. Toen hoorde ik het concert voor het eerst. Maar gek genoeg was het vioolconcert niet precies wat ik ervan verwachtte. Ik hoorde soms zelfs harmonie. En…soms dacht ik ook melodie te horen. Ik hoorde het voor het eerst en raakte absoluut de weg niet kwijt. Echt een mooi vioolconcert.
Op de negende symfonie had ik me wel degelijk voorbereid, maar de uitvoering live in het concertgebouw is zo verschillend met het beluisteren van opgenomen muziek dat ik toch nog blij verrast werd. Vooral het laatste deel. Maar daar was de meesterhand van Marc Albrecht vast ook debet aan. Muziek als bijna-dood-ervaring. Het orkest ging het heel diep. Dood, dood en nog eens dood. Eindigend in een eindeloos diepe stilte. Iedereen hield zijn adem in. Het leek minuten te duren en iedereen respecteerde die stilte. Een groot dirigent gaat over de muziek maar ook over de stilte. Echt heel erg spannend. Heel erg mooi. Ik heb ervan genoten.
Heel erg opvallend is de opbouw van Mahler. Ik ken Mahler als groot vernieuwer in composities. Een heel erg eigen stijl, maar toch nog betrekkelijk ouderwets en traditioneel als je kijkt naar de harmonie en melodie. Juist omdat Mahler zo eigenzinnig is, maar tegelijkertijd ook zo gewoon vind ik het moeilijk om hem het begin van de modernistische muziek te vinden. Maar hij is het wel. De negende is precies die overgangssymfonie. Muziek bestaat vaak uit vraag en antwoord. Er wordt een muzikale vraag gesteld en die vraag wordt ook muzikaal beantwoord. Ik hoorde in de vraag vaak de traditionele Mahler muziek terwijl het antwoord iets nieuws is. Chaos zou je het kunnen noemen of atonaal. Niet zo atonaal als Wozzek van Berg, maar toch niet helemaal meer volgens de regels van de harmonie. Ik meende in de vragen zelfs wel melodielijnen te ontdekken die ik al uit andere symfonieën kende terwijl het antwoord dus in chaos atonaal verging. Fascinerend!
Ik vond het vioolconcert van Alban Berg en de negende van Mahler erg goed bij elkaar passen. Een concert op een mooie en warme lenteavond. Na het concert fietsten we in onze zomerkleren naar huis en genoten na van de muziek die eigenlijk niet na te zingen is. Het concert was sfeer en sfeer alleen. En de sfeer bleef hangen. Toch niet echt alleen maar dood. Ook het mooie leven. De inspiratiebron van de componist bracht ze wel over, maar voor mij was het mooie muziek en een mooi gevoel. Muziek voor overleden meisjes. Hoe actueel is het nu er een week geleden op nagenoeg dezelfde plaats twee veertienjarige meisjes doodgingen.