Gezien op 3-3-2017
In de jaren zeventig zag ik de televisieserie ‘The search fort he Nile’. Dat ging over Britse ontdekkingsreizigers en avonturiers die zochten naar de oorsprong van de Nijl. Een prachtige serie waarvan ik nog jaren gedroom heb. Onbekend land verkennen met als doel…kennis van het onbekende. Die Britse held, dat was ik…in mijn dromen. Een nieuwe wereld ontdekken; wat fantastisch! Aan die televisie serie moest ik een beetje denken toen ik op de tentoonstelling ‘Goede Hoop; Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600’ terecht kwam in de zaal met werk van Robert Jacob Gordon. Uit avontuurzucht en nieuwsgierigheid trok hij door dat enorme grote Afrikaanse land en tekende wat hij zag. Geen mooie tekeningen, maar wel een weergave van de werkelijkheid. Een beetje vergelijkbaar met de kiekjes die wij maken als we op vakantie zijn. Ook veel aandacht voor de dieren die hij tegenkwam. Alles legde hij vast met schetsboek en potlood. Het nijlpaard, bijvoorbeeld. Maar ook de penis van het Nijlpaard of de geslachtsorganen van de vrouwelijke hyena. Gordon had overal belangstelling voor. Ik kan de man zo voor mijn geestesoog halen. Ik zie hem daar in de achttiende eeuw over de savanne dwalen. Samen met zijn trouwe Hottentot; vriend annex dienaar.
In het midden van de zaal van Gordon het skelet van een giraffe. Door Gordon en zijn begeleider neergeschoten. Er wordt bij verteld dat de giraffe slechts in zijn poot werd geraakt, en dat Gordon het beest eigenhandig de strot heeft moeten doorsnijden. Dat van die poot is te zien, want één van de poten is duidelijk hersteld. Het skelet werd als bezienswaardigheid naar Europa gestuurd.
Ik begrijp het wel dat Zuid-Afrika niet meer bewoond wordt door Hottentotten, Oelewappers en Kaffers om maar eens een paar voorbeelden te noemen. Dat zijn namen van stammen die nu een erg negatieve bijklank hebben gekregen. Als iemand je een Hottentot noemt of een Oelewapper, dan is dat niet positief bedoeld. In die zin snap ik wel dat we liever spreken van Khoikhoi en Xhsosa. Dat klink veel onschuldiger. Maar, bedacht ik me toen ik over de tentoonstelling liep, Khoikhoi en Xhsosa zijn ook maar een weergave van wat men denkt te horen. Zuid-Afrika is het land van de kliktalen. Onze West-Europese tong is niet geschikt om een kliktaal te spreken. Hottentot is een benadering van wat men destijds dacht te horen, maar Khoikhoi is dat net zo goed. Kaffer was een benadering van wat men dacht te horen, Xhsosa is dat ook. Wellicht dat de ‘Xh’ staat voor zo’n onmogelijke klik…ik weet het niet.
Tijdens de Boerenoorlog voelde Nederlanders zich verbonden met de Boeren. Op de tentoonstelling een aantal overblijfselen van de inzamelingsacties die toen werden gehouden. Na zoveel jaar werden de Boeren nog steeds als Nederlanders beschouwd. Met dit nationalistische fenomeen voor ogen zouden we wellicht ietsje milder kunnen zijn voor de Turkse Nederlanders. Aan de andere kant…
In de laatste zalen van de tentoonstelling twee kunstenaars wiens werk verbonden is met het Stedelijk Museum: Marlene Dumas en Ed van der Elsken. Dumas is Zuid-Afrikaanse. Van haar hangen er schilderijen over de eerste dagen van een kind. Een blank kind in de handen van een zwarte verzorgster. Het zullen haar associaties zijn geweest bij het krijgen en opvoeden van kinderen. Ik heb ambivalente gevoelens bij het werk van Marlene Dumas. Ik heb vaak het gevoel dat ik níét zie wat grote kunstkenners wél zien. Ik krijg niet echt warme gevoelens bij haar werk. Ik zie het en loop naar het volgende schilderij. Dat overviel me ook al bij haar grote tentoonstelling in het Stedelijk Museum, vorig jaar.
Naar de tentoonstelling over het werk van Ed van der Elsken, ben ik vorige week geweest. Van der Elsken raakt mij tot in de kern. Elke foto roept bij mij van alles op. De catalogus van de tentoonstelling ligt nog steeds naast me en ik kijk er dagelijks in. Eén foto die ik niet in het Stedelijk zag, maar wel in de catalogus staat, hangt in…het Rijksmuseum. Een foto waarin alles duidelijk is; waar geen commentaar bij nodig is. Waar de verhouding tussen het westen en Afrika duidelijk wordt. Grandioos!
1994 was een bijzonder jaar voor Zuid-Afrika. Ook voor de wereld, trouwens. En ook voor mij. Voor mijn gevoel is mijn wereld zelden zo fris, schoon en zonder problemen en met zoveel hoop geweest als in 1994. De muur was gevallen; de dreiging vanuit Oost-Europa verdween als sneeuw voor de zon. Nederland was ongetwijfeld het beste voetballand van de wereld. Ik maakte deel uit van een heerlijk gezin…In Zuid-Afrika kwam er een einde aan de apartheid en Nelson Mandela, die wereldwijd een heldenstatus had gekregen (en die status ook nog volkomen waar maakte!), werd vrijgelaten en was vanaf dat moment de leider van Zuid-Afrika. Pieter Hugo maakte een prachtige serie foto’s van kinderen die in dat bijzondere jaar geboren zijn. Foto’s die haast monumentaal opgehangen zijn.
Als herinnering aan het bloedige verleden op de muur het hartverscheurende gedicht van Ingrid Jonker in diezelfde zaal vol hoop:
