De makers van Son of Saul hebben zich afgevraagd hoe je in filmtaal kunt vertellen over iets dat zo gruwelijk is, dat elke beschrijving te kort schiet. Dat idioom hebben ze gevonden! Ik kan niet anders zeggen. Lásló Nemes heeft een enorme prestatie neergezet. Je kijkt naar een film die je naar het crematorium brengt van een vernietigingskamp. Je ziet van alles gebeuren, maar dat komt niet scherp op je netvlies. Het gebeurt gewoon. Je krijgt geen andere keus dan je te identificeren met Saul. Saul doet wat hij doet. Hij overleeft. Als een robot. Zonder gevoel. Met onze kennis van nu, proberen we achter van alles te komen. Maar dat lukt niet want we zijn Saul. Niets dringt tot ons door. Maar ineens is een ongeschonden dood jongetje het middelpunt. Vanaf dat moment draait alles om dat jongetje. Saul laat wat gevoel toe. Maar alleen voor dat jongetje.
Als je deze film vergelijkt met een andere film die zich zo ongeveer in dezelfde contreien afspeelt, dan wordt de prestatie van Nemes nog duidelijker. Laten we er Schindlers List van Spielberg bij halen. Spielberg wil zo veel mogelijk emotie. In Schindlers List wordt aan emotie-maximalisatie gedaan. Door dat prachtige stukje vioolmuziek op de achtergrond. De mooie mensen op de voorgrond. De absoluut slechterik en de absolute held met zijn geweldige boekhouder. Bovendien een sterke plot. Het ging ergens over. Son of Saul staat diametraal tegenover Schindlers List. Gevoelens zijn weg. Slachtoffers zie je wazig op de achtergrond. Die zie je filmisch in je ooghoeken. Je ziet Saul. Saul doet wat hem opgedragen wordt. Saul voelt niet. Wij als toeschouwers laten het over ons heen komen. Achtergrond muziek; ik heb het niet gehoord. Als er Duitsers komen, dan probeer je te begrijpen wat ze willen zodat je overleeft. Willen ze dat je een dansje maakt? Best, Saul danst. Willen ze dat je de stront van de vloer boent? Saul vindt het best. Saul bestaat niet. Saul is al dood; alleen nog niet gestorven.
De eerste scene, die in één lang shot is opgenomen, maakt duidelijk waar we, met wie, zijn. Controleren of de historische werkelijkheid juist is, wat ik altijd zo graag doe, gaat niet lukken. Je wordt het brein van Saul in gedwongen. We zien het gezicht van Saul en uit geluiden en wazige beelden op de achtergrond, zien we hoe een groep mensen naar een ondergrondse ruimte wordt gebracht. Daar wordt hun verteld dat ze een douche krijgen en dat er warme soep staat te wachten. Dat ze zich snel moeten uitkleden anders wordt de soep koud. In het Duits. Je hoort het, maar je hoort het net zo goed niet. Het is achtergrondruis. Net als het uitkleden van de mensen. De wazige achtergrond kleur wordt steeds meer naakte-mensen-roze. Je ziet Saul. Saul die rondloopt en de mensen helpt bij het uitkleden. Geen spier vertrekt als al deze blote mensen een ruimte inlopen. Hij lijkt al die mensen niet te zien. Als kijker probeer je te achterhalen wie er naar binnen gaan. Zijn het oude mannen, zijn het kinderen, zijn het knappe vrouwen. Je ziet het niet of nauwelijks. Je bent Saul en Saul ondergaat het.
De deur gaat dicht en Saul begint meteen de kleren van de haken te halen. Ondertussen geschreeuw en gebonk vanuit de ruimte waar de blote mensen in gingen. Saul vertrekt geen spier. Allemaal in één lang shot. Het heeft ons in een volslagen vreemde wereld gebracht waar gevoelens geen plaats hebben. Je weet wat er op de achtergrond wordt gesuggereerd, en je spiegelt het tegen je referentiekader, maar meer doet het je ook niet. De plek waar Saul leeft, is geen aangename plek om te zijn, en je leven is voortdurend in gevaar, maar dat is dat. Verder niets.
Dat er verder nog een verhaaltje is, vind ik nauwelijks van belang. Op de keper beschouwd is het een heel erg dun verhaaltje. Ook de opstand van het Sondercommando in Auschwitz is meegenomen in het verhaal. Wat mij betreft niet zo heel erg belangrijk.
Son of Saul is een film waarin de maker heeft geprobeerd het onzegbare te zeggen door je een tijdje mee te laten lopen met een lid van het Sondercommando. Hierin is de film absoluut geslaagd. De film is geen statement tegen onmenselijk gedrag. De film speelt niet met je gevoelens. Feitelijk brengt het je dichter bij de dierlijke kern die ieder mens in zich heeft. Die dierlijke kern draagt je op om te overleven zelfs als de kans daarop maar heel klein is. Voor dat overleven wordt in dit geval de juiste strategie in stelling gebracht; het uitschakelen van je gevoelens. Dat lukt Saul…maar dat lukt ons ook. Son of Saul is een heel speciale film.
(Gisteren de film op DVD gezien.)