Ik heb romantiek altijd geassocieerd met iets moois tussen twee mensen. Weliswaar een kunststroming. Maar een kunststroming waarbinnen dat moois tussen mensen tot ongekende proporties wordt opgeblazen. De afgelopen tijd heb ik twee tentoonstellingen bezocht van Nederlandse romantische schilders. Eén van hun overeenkomsten was dat ze nooit getrouwd zijn geweest. Eerder bezocht ik in het Joods Historisch museum de tentoonstelling over de broers Verveer. Alle drie ongetrouwd gebleven. Afgelopen zondag zijn we naar Haarlem gefietst en daar bezochten we in het Teylers museum de tentoonstelling over Jan Weissenbruch. Net zo goed ongetrouwd gebleven. Leed de Nederlandse romantiek aan een testosteron gebrek? Ik weet het niet, maar wat wel opvalt op de schilderijen van Weissenbruch is dat er weinig passie uit spreekt, weinig emotie. Emotie suggereert beweging, woeling. Het tegenovergestelde zie je op zijn schilderijen. Stilstand en harmonie is veel meer van toepassing.

Weissenbruch wordt wel de Vermeer van de negentiende eeuw genoemd. Op zich hou ik daar niet van omdat elke schilder op zichzelf staat. Maar toch…in het geval Weissenbruch voel ik wel wat voor deze vergelijking. Op de tentoonstelling wordt de verwantschap tussen Vermeer en Weissenbruch vooral gezocht in de weergave van het licht en zijn realistische stijl. Ik ben het daar niet mee eens. Een ander aspect bindt Weissenbruch aan Vermeer.

Wat mij betreft (en wie niet) kent de zeventiende eeuw twee giganten in de schilderkunst die tegengestelde schilderijen creëerden: Rembrandt en Vermeer. Realisme en licht zijn bij beiden belangrijke componenten. Maar wat beide schilders scheidt is hun benadering van de beweging. Waar Rembrandt de beweging neemt als uitgangspunt zoekt vermeer naar het stilzetten van de beweging. Waar Rembrandt de emotie schildert, geeft Vermeer de verstilde emotie weer. Beiden doen dat trouwens weergaloos. In het portret van Jan Six zie je de goede man al het huis uitlopen op weg naar een belangrijke vergadering. Dat kan alleen maar van Rembrandt zijn. De melk die uit het kannetje van het melkmeisje stroomt, is tot verstilling gekomen. Harmonie en stilstand; mooier kan het haast niet zijn. Dat is dus Vermeer.

Ik zie in het werk van Weissenbruch dezelfde verstilling en de zoektocht naar harmonie als in het werk van Johannes Vermeer. In die zin geloof ik in de verwantschap tussen Weissenbruch en Vermeer. Dat is ook het prettige van het werk van Weissenbruch: Als je voor zijn schilderijen staat voel je de rust in je hoofd neerdalen. De wereld zit mooi in elkaar; ellende en verdriet bestaan niet. De wereld is fantastisch zoals die is, verandering is niet nodig…en dan staat het stil… Zo zie ik zijn schilderijen. Zelfs de mensen die op zijn schilderijen zijn afgebeeld en die dingen doen, lijken bevroren in hun beweging. Bevroren in de harmonie die de schilder met hun aanwezigheid heeft gecomponeerd. Neem zijn schilderij ‘De Delftsekade en Peperbus te Leidschendam’. Er worden zo’n vijftien personen afgebeeld. In beweging. Aan het werk. In de namiddagzon. Het water van de gracht is spiegelglad. De wereld is bevroren. Hoewel de mensen de trap aflopen, staan ze stil. Verstild. In harmonie. Zelfs het hondje heeft zijn verstilde plek op het schilderij gevonden.

Weissenbruch lijkt steeds de vroege ochtendzon of de namiddagzon op te zoeken. Het geeft een ongewone glans en lange schaduwen. Dat zie ik niet terug in het werk van Vermeer. Neem mijn favoriete schilderij ‘Zicht op Delft’. Volgens mij een schilderij van midden op de dag. Kleine schaduwen en een subtiel lichtspel. Heel anders bij Weissenbruch; bij hem zijn het de lange schaduwen die het hem doen. Wel fraai overigens. En…realisme? Ja, wat Weissenbruch schilderde ziet er realistisch uit. Maar het blijkt een aangepaste realiteit te zijn. Weissenbruch veranderde de werkelijkheid naar eigen inzicht om zo zijn perfecte compositie te krijgen. De kerk Saint Denis in Luik bijvoorbeeld stond in een te smal straatje. Daarom veranderde Weissenbruch het stadsbeeld door de straat wat te verbreden. Ook in dit schilderij weer de lange en grote schaduwen.

Op de tentoonstelling ook schetsboekjes van Weissenbruch. Schetsboekjes met de voorstudies van zijn schilderijen naast het uiteindelijke werk. Dat had ik nog nooit gezien, maar is echt leuk om te zien. In die schetsboekjes zie je wat de kunstenaar van belang achtte of wat hij niet wilde vergeten.

Wat mij niet duidelijk was, en dan kom ik eigenlijk weer terug op mijn beginzinnen, is wat er romantisch is aan de schilderijen van Weissenbruch. Dat zie ik dus niet. Ik zie erg fraaie schilderijen, ontstaan in een periode in de geschiedenis waarin de romantiek haar hoogtepunt had, maar van die stroming lijkt Weissenbruch geen deel uit te maken. Leg de schilderijen van Jan Weissenbruch naast de schilderijen van romanticus Turner die ik in de Fundatie heb gezien, dan zijn ze toch wel heel anders. Onvergelijkbaar. De verstilde beelden van Weissenbruch tegenover de verzuipende, hozende, in doodsnood verkerende zeelieden op de zinkende schepen in volle storm van Turner. Ik zie dus helemaal niets van de romantiek terug in de schilderijen van Weissenbruch. Misschien dat iemand mij dat nog eens kan uitleggen.

Al met al is de Weissenbruchtentoonstelling een aanrader. Het Teylers Museum is sowieso een aanrader. Wat een heerlijk museum. Zelfs als je je geen klap interesseert voor fossielen en mineralen en natuurkundige instrumenten…zelfs dan is het museum nog meer dan de moeite waard. De fietstocht waard! Zelfs met stevige wind tegen op de terugweg!