Gezien op 27 mei 2016 in de Stadsschouwburg van Amsterdam

Over een maandje gaan wij op vakantie. Dat is eigenlijk de enige tijd van het jaar dat we voldoende aan lezen toekomen. Inmiddels wacht een hele stapel boeken op me. Nou ja…stapel; een hoop bits en bytes tegenwoordig. Ik heb er een duizend pagina tellende roman bijgestopt. Bovenop de digi-berg; De welwillenden van Jonathan Littell. Gisteren zag ik de toneelbewerking van de roman en ik ben diep onder de indruk. Het stuk heeft me als een mokerslag geraakt. Vorm en inhoud waren perfect in balans en het werd subliem vertolkt. Twee rollen die me extra opvielen waren (uiteraard) Hans Kesting die de hoofdrol speelde. Weergaloos! Maar ook Bart Siegers in zijn rol van dr. Mandelbrod. Huiveringwekkend. Een manipulator die je ongewild tot het allerslechtste aanzet en zelf schone handen houdt. Bert Siegers zet hem fantastisch neer; de bron van het kwaad in de wereld; de boze genius.

De welwillenden vertelt het verhaal van Obersturmführer Max Aue. In het begin van het stuk is SS-er Max Aue gelegerd in Oekraine. We maken als toeschouwer zijn ontwikkeling mee van soldaat naar massamoordenaar. Daarbij wordt afgerekend met het beeld van sadistische gekken die de poorten van de hel bemannen. In De welwillenden zijn het mannen van vlees en bloed. Mannen met gevoelens. Mannen met heftige gevoelens. Het zijn die mannen die de genocide uitvoeren. Mannen die het helemaal niet lekker zit dat ze vrouwen en kinderen moeten vermoorden. Mannen die worstelen met hun geweten. Die er zelf doodziek van zijn dat ze deze rol in de geschiedenis moeten vervullen. Mannen die er in zekere zin ook aan onderdoor gaan. Dat geldt zeker voor Max Aue.

Voor de toneelbewerking kozen Guy Cassiers en Erwin Jans voor een betrekkelijk klassieke benadering. Max Aue vervulde daarbij de omgekeerde rol van het klassieke koor. Voorafgaand aan een deel, zo leek het, becommentarieerde hij wat er ging komen. Vanuit zijn emoties. Bij deze koor-achtige ontboezemingen werden alle mogelijke middelen ingezet. Het gaf daardoor een inkijk in de emotionele ontsporing die zich in het brein van Max Aue voltrok. Wat er op het toneel gebeurde was intimiderend en schokkend en daarom voelde je Max Aue’s emoties tot op het bot in de zaal. Het maakte het onrealistische in het verhaal realistisch. Zijn hersenspinsels werden de onze.

Plichtsbesef en de eed dat het woord van de führer wet is, leiden de mannen naar hun morele ondergang. Maar ook hun persoonlijkheid speelt een belangrijke rol. Ze zijn op een bepaald tijdstip om een bepaalde plaats. Dat ze verantwoordelijk zijn voor wat ze doen, blijft voor mij als een paal boven water staan. De figuur van Eichmann speelt een niet onbelangrijke rol in het stuk. Door Katelijne Dame (een vrouw, dus) overtuigend neergezet als de aan smetvrees lijdende bureaucraat. Mannen, vrouwen, kinderen en bejaarden spelen bij hem geen rol. Hem gaat het om cijfers en niet meer dan cijfers want aan de cijfers kun je afmeten hoe succesvol de bureaucraat Eichmann is. Eichmann leent ook woorden uit de grote Lanzmann documentaire Shoah. De woorden van de spoorwegbeambte die vertelt dat voor elke vervoerde jood betaald moest worden. Dat kinderen onder de vier gratis mochten en kinderen boven de vier voor half geld. En Eichmanns trots dat het hem lukte om de joden voor hun eigen vervoer naar de vernietiging te laten betalen. Je kan het haast niet zelf verzinnen. Had ik Shoah niet gezien, dan had ik het treinkaartjes verhaal ongeloofwaardig gevonden.

Dr. Mandelbrod is voor mij, de verpersoonlijking van het kwaad. Het personage werd zo formidabel neergezet door Bart Siegers, dat de rillingen over mijn rug liepen. Een manipulator eerste klas, die anderen het verderf instuurt en zelf schone handen houdt. Een verschrikkelijk mens. Ik ken managers die daar sterk op lijken. Daarmee raakte het me bijzonder diep.

Ook de rol van Abke Haring speelde een cruciale rol. Beperkter, maar cruciaal. Zij stond als Hélène model voor het thuisfront. Voor de mensen die zich geen enkel beeld konden vormen over wat zich daar in het verre oosten zich afspeelde. Het is dan ook onmogelijk om je dat voor de gest te halen. Natuurlijk had ze treinen vol mensen zien vertrekken, maar een aanwijzing dat die mensen vermoord zouden worden had ze niet. De wereld was toen nog een stuk naiever.

Al met al heb ik een fantastische avond gehad waarbij ik op een haast intimiderend manier nadenkstof kreeg aangereikt. En…een roman. Wellicht een leesverslag na de vakantie!