Gezien op 21 december 2023 in het De la Mar Theater te Amsterdam
Ik heb de twee romans van Marieke Lucas Rijneveld geschreven heeft, gelezen en sinds gisteren ook de toneelbewerkingen van beide romans gezien. ‘Mijn lieve gunsteling’ door het zwaar gesubsidieerde ITA en gisteren ‘De avond is ongemak’ geproduceerd door het, zo te zien, ongesubsidieerde Bos Theaterproducties. Over de romans heb ik het uitgebreid gehad; subliem! Over de voorstelling van het ITA heb ik al op deze website geschreven. Nu dan de laatste toneelbewerking. Ik werd gisteren aangenaam verrast in het De La Martheater. Een prachtig toneelstuk dat de kern van Rijnevelds roman fantastisch wist te treffen en dat de emoties door spel en toneeltekst diep wist te raken. We hadden gisteren te maken met hoofdpersoon Jas die in een periode van diepe rouw haar diffuse seksuele identiteit ontdekt; Niet volledig man en niet volledig vrouw en geobsedeerd door alle geslachtskenmerken. Ze gaat gekleed in een korte broek (geen hotpants of sexy shorts) en heeft immer haar jas aan. Grof, rauw, meer meisje dan jongen maar daarmee is ook alles gezegd. Dat in tegenstelling tot haar kleine zusje Hanna waar ze, zowel in de roman als in de toneelversie. erg van houdt maar haar toch misbruikt en pijn doet. Hanna is op en top meisje. Met betrekking dat de sekseverwarring is de ITA versie van Van Hove volkomen onduidelijk in tegenstelling tot wat ik gisterenavond zag; hoewel de hoofdpersoon in ‘Mijn lieve gunsteling’ in woorden dezelfde twijfel over haar sekse uit, zie je dat op het toneel niet terug. Eefje Paddenburg zet een meisjes-meisje neer met fladderende jurkjes met kanten randjes; een waanzinnig mooi en sexy elfje waar elke heteroman graag aan zou zitten…zeg maar. Wat betreft de typecasting en de verbinding met de oorspronkelijke roman kies ik voor de voorstelling ‘De avond is ongemak’ die ik gisteren zag. Bovendien vond ik de koeien op het ITA-toneel van-dik-hout-zaagt-men-planken en zielig voor de dieren. Wat dat betreft vond ik de voerbak oplossing in het decor van gisterenavond origineler en toneelvaardiger. ‘De avond is ongemak’ had dan ook veel minder pretenties en als het culturele leven ergens aan lijdt, dan zijn het pretenties.
De toneelvoorstelling begint bij het kerstontbijt. Moeder heeft boterkrulletjes in een kommetje gelegd omdat ze een pakje boter op tafel niet feestelijk genoeg vindt. Het gezin maakt zich op om van een fijn kerstontbijt te gaan genieten. Eén van de twee zonen is nog niet thuis van het schaatsen. Dan komt het nieuws, de jongen is in een wak gereden en verdronken. De toon is gezet; het gezin rouwt. Vooral de ouders hebben het te kwaad. Moeder eet niet meer en zwijgt somber. Ze vindt zichzelf al snel een falende moeder. Vader is alleen nog maar bezig met de koeien op de boerderij en lijkt weinig oog meer te hebben voor de kinderen. Grote broer, jongere zusje Hanna en Jas worden aan hun lot overgelaten. Jas vertelt dat ze twaalf jaar is. In het gereformeerde milieu waarin ze opgroeien denken ze dat de dood van de broer een straf van God is. God moet compensatie hebben om het gezin weer gelukkig te maken. De kinderen gaan op zoek naar iets wat de toorn van God zou kunnen bedwingen; ze moeten zichzelf daarvoor pijn doen; dat is de enige weg. Uiteindelijk bedenkt hoofdpersoon Jas dat ze haar lievelingskonijn Dieuwertje moet doden om Gods genade te verdienen.
Hoewel de zoon in het verhaal verdrinkt in het begin, neemt de rol van de verdronken zoon binnen het gezin enorme proporties aan. Dat hebben toneelschrijver Jibbe Willems en regisseur Nina Spijkers opgelost door de dode zoon als imaginair levend personage naast Jas op te voeren en naarmate we verder in het stuk komen meer te laten lijken op Jas totdat ze vrijwel gelijk zijn en het als Jas d’r alter ego functioneert. Jas en de verdronken broer worden – fantastisch – gespeeld door de tweeling Jip en Emke Smit. Hoe de verdronken zoon op het gezin, maar vooral de moeder, drukt wordt prachtig uitgedrukt als hij op moeder’s rug springt. Paulien Foest komt prima uit de verf als het kleine zusje waar Jas zo gek op is maar die desalniettemin veel te verduren krijgt.
Veel aangrijpende scenes die ik voorlopig niet zal vergeten. Dat ze zusje Hanna pijnlijk ‘insemineren’ zoals de kinderen dat van de koeien kennen. De MKZ crisis waarbij de veestapel van het gezin geruimd wordt. Het bij Jas anaal inbrengen van groene zeep door vader zoals hij dat ook bij de kalveren doet die niet kunnen poepen.
Uiteindelijk denken de kinderen dat alles weer goed komt als vader en moeder weer gaan paren. Jas is daar in ieder geval van overtuigd. En dat moeder zo weinig aandacht heeft voor het gezin, komt – volgens Jas – omdat moeder het zo druk heeft met de joden die in de kelder verborgen zitten. Maar dit kende we al uit die fantastische roman die in 2019 niet eens op de shortlist kwam van de Libris Literatuurprijs en de zeer matige roman ‘De goede zoon’ van Rob van Essen won. Tsja, het kan verkeren!