Ik ben de biografie van Etty Hillesum aan het lezen van Judith Koelemeijer. Ooit, heel lang geleden, heb ik de dagboeken gelezen en was wel onder de indruk. Ik kan me niet alles meer heel precies herinneren. Toen ik ‘Het denkende hart van de barak’ laatst uit de kast haalde, voelde het papier droog en knisperig. Het was nogal een gebeurtenis toen de dagboeken gepubliceerd werden. Stom dat me nu eigenlijk alleen nog maar voor de geest staat dat ze een wollen turnpakje aantrok omdat ze met haar therapeut, ‘therapeutisch’ ging worstelen en dat Etty haar therapeut wilde verleiden. Dat lukte haar best aardig want hij zoende haar op d’r mond, schreef ze. Nu ik die biografie lees weet ik dat het om de therapeut Spier gaat en dat zijn therapie niet meer zou passen in deze tijd. Wat maakte Etty Hillesum zo uniek, vraag je je af. Ik denk dat ze voor een onmogelijke keuze stond en dat op een fantastische manier verwoordde. Vrijgevochten, zoals vaak wordt geschreven? Dat vind ik wel meevallen, ze was in mijn ogen duidelijk een kind van haar tijd met haar onwrikbare geloof in nieuwe psychologische therapieën. Vaak worden de minnaars en haar libido verward met het begrip ‘vrijgevochten’. Wat opvalt is dat haar minnaars, die een rol spelen in haar dagboek, allemaal wat leeftijd betreft haar vader hadden kunnen zijn. Ook vind ik dat het aantal minnaars die ze had wel meeviel. In mijn ogen zocht ze geborgenheid bij Pa Han bij wie ze een kamer huurde en werd ze ondertussen erg verliefd op haar ‘therapeut’.

Wat mij fascineert is hoe ze zwangerschap voorkwam. Daar schrijft ze nooit over terwijl ze, als je haar biografie mag geloven, veel vrijde. Eén keer raakte ze zwanger van Pa Han en lukte het haar om een abortus op te wekken. We spreken toch over een tijd waarin de beschikbaarheid van voorbehoedsmiddelen niet echt heel groot was. Je ziet: Ik blijf ook al vrij snel hangen in Etty Hillesum d’r seksleven terwijl dat misschien wel helemaal niet zo interessant is. Ze stond voor de keuze om zich met de andere joden te laten wegvoeren door de nazi’s (en vermoord te worden, maar dat vermoedde men alleen nog maar) of zichzelf voor de nazi’s te verstoppen om zo te proberen om de oorlog te  overleven. Pa Han bood haar alle mogelijkheden om bij hem onder te duiken, zo wordt verteld.

In het Joods Museum is een minitentoonstelling ingericht over de vriendschap tussen Etty Hillesum en Leonie Snatager. Beide vrouwen waren joods, hoogopgeleid en in (rollebol-)therapie bij Spier en beiden hadden van Spier de opdracht gekregen om middels het schrijven van een dagboek greep op hun gevoelens te krijgen. Rond de figuur Spier ontstond een kring van jonge vrouwen die onzeker in het leven stonden en die hij ‘op weg hielp’. Op de tentoonstelling liggen de dagboekschriften van Etty Hillesum op interessante bladzijden openklapt naast de – getypte – dagboekbladen van Leonie Snatager. Het handschrift geeft een extra inzicht in hoe de schrijfster zich voelde op het moment dat ze het schreef. Dan weer zie je een mooi regelmatig handschrift, dan zie je weer snel, door emotie overspoelde, opgeschreven zinnen. Ik vind het in ieder geval erg interessant om een stuk van het dagboek van Etty Hillesum in haar eigen handschrift te lezen.

Misschien denk ik pervers en maak ik iemand die vooral goed gedaan heeft verdacht, maar toch schrijf ik het hier op. Die Pa Han… Laat ik het zo zeggen; die therapeut Spier zou nu in onze tijd wegens grensoverschrijdend gedrag, gevierendeeld zijn. Dat staat als een paal boven water. Maar Pa Han, hoe zat dat eigenlijk? Ik wil wel geloven dat Etty geborgenheid zocht en tegelijkertijd bevrediging kreeg bij hem. Maar toen Etty zichzelf door de nazi’s had laten wegvoeren, dook Leonie Snatager onder bij Pa Han. Onder welke voorwaarde? Seks in ruil voor een beschermde plek? We weten het niet. Iedereen is dood die in dat tijdsgewricht een rol speelde. We laten het rusten!