Ik heb al veel geschreven over fotografe Rineke Dijkstra. Niet zo gek, want wat ze ook maakt, het boeit. Ze weet in haar portretten van mensen de ziel van de gefotografeerde te vangen. Als je voor haar foto’s staat vraag je je af of het een bepaalde verborgen techniek is; je ziet het gezicht van een mens en op de een of andere manier geeft Dijkstra je het gevoel dat je dat mens al heel lang kent. Een heel bijzonder fenomeen dat je vooral bij grote kunstenaars tegenkomt, volgens mij – en vele anderen – is Rineke Dijkstra zo’n grote kunstenaar. In elk ander geval – namelijk – hebben veel musea het bij het verkeerde eind, want Rineke Dijkstra wordt ook door de museumwereld als een hele grote gezien en behandeld. Een grote overzichtstentoonstelling, om maar een voorbeeld te noemen, in het Stedelijk museum, nog niet zo lang geleden en waarvan ik hier op mijn eigen website verslag deed. Wat ik vrijwel onbesproken liet van die tentoonstelling waren haar video-opstellingen. Wat me daarover is bijgebleven is een groep kinderen die ze filmt terwijl ze naar een schilderij van Picasso kijken en met elkaar bespreken wat ze zien. Een bijzonder fascinerende video waar ik lang naar heb staan kijken.
Het Rijksmuseum heeft Dijkstra de opdracht gegeven om zo’n zelfde soort video-opstelling te maken over mensen die naar De Nachtwacht staan te kijken. Deze video-opstelling is te bekijken in de eregalerij van het Rijks vlak naast het glazen huis waarin de Nachtwacht wordt gerestaureerd. Deze video-opstelling is een absoluut hoogtepunt in het van hoogtepunten wemelende Rijks. In de video komt de ene groep mensen na de andere voorbij en je leest de karakters en moeiteloos weet je wat hun beweegredenen zijn; wat ze van de wereld vinden en hoe ze met de wereld om gaan en wat ze ervan verwachten. Je kijkt naar de mensen die samen met hun vrienden, klasgenoten, studiegenoten, collega’s of familieleden een schilderij bekijken en aan elkaar vertellen wat ze zien. Natuurlijk niet zomaar een schilderij, maar De Nachtwacht. Mensen van heel verschillend pluimage.
Twee Japanse jongens: Ze hebben geen idee waar ze naar staan te kijken. Complete verwarring. Kennelijk is het belangrijk om dit schilderij te bekijken, maar wat het is of wie erop staat…geen idee. Zeelieden?
Japanse zakenlieden: Voor hen gaat het al snel over de waarde en hoe je met behulp van zo’n schilderij enorme winsten kunt maken. Met elkaar bedenken ze hoe Japanners zo’n beroemd schilderij zouden vermarkten: een nachtwacht met gaten erin op de plek van de gezichten zodat je er, tegen betaling, met je eigen gezicht kan laten fotograferen. Ze zouden nachwacht cakejes verkopen.
Drie directeuren: Zij zien de macht en kracht en hadden best zichzelf door Rembrandt geportretteerd willen zien; macht en kracht voor de eeuwigheid. Eén van hen had voor zijn grote verdiensten voor de stad de Frans Banning Cocq-penning gekregen; hij vond eigenlijk wel dat hij ook het recht had om op het schilderij te staan. Vooraan. En heus niet daar ergens achter in de schaduw.
Prepuber jochies: Wat doet dat meisje daar op dat schilderij. Zo’n meid moet wel Frederique heten. Nou, zegt een ander: Eerder Monique. Nee Frederique. Waarom moet er altijd een meisje de jongens- en mannenorde verstoren? Onderzoekende pretogen!
Een groep meiden waarvan maar één een witte huid heeft: Ze weten het zeker; zo’n groep kerels moet geweldig gestonken hebben want ze waren zo onhygiënisch in die tijd. Of…waren het alleen de armen die zichzelf niet verzorgden? Waren dit niet de rijke stinkerds aan wie de enge ziektes voorbijging?
Een groep studenten van de kunstacademie: In hoeverre was Rembrandt bezig met de mogelijkheid dat hij eeuwige roem zou kunnen vergaren met zijn schilderij. In hoeverre moet je je als schilder bewust zijn dat je iets voor de eeuwigheid maakt. Hoe ga je om met de roem en hoe zuur is het als de roem je pas na je dood ten deel valt.
Een groep klasgenoten meisjes: Eentje heeft de hoed van een tovenaar op. Zo’n puntige. En…wat is dat voor ding linksonder? Is het een steen? Is het soms een knikker? Wie speelt er met die knikker?
Kortom iedereen projecteert zijn of haar wereld in het schilderij. Wordt er over een abstract schilderij vaak gezegd dat je erin mag zien wat je wilt; Rineke Dijkstra laat zien dat iedereen altijd – en dus ook in een beroemd schilderij uit de zeventiende eeuw – ziet wat men wil zien. Iedereen wil er een stukje van zichzelf in zien en door de film van Rineke Dijkstra leren we de ziel van een aantal geportretteerden zien en leren we wat hun beweegredenen zijn om te zijn wie ze zijn. Meteen leren we ook wat het belang van kunst is; kunst laat je namelijk op een hoger vlak over jezelf nadenken. Het leert je reflecteren op wie je bent en wat jouw plaats in de wereld is.
Na de video wilde ik meteen kijken naar wat al die mensen zo fascineerde in het schilderij, maar helaas, De Nachtwacht wordt op dit moment gerestaureerd en heus, je kan het schilderij steeds blijven zien…maar wel met een hele installatie ervoor en van een wat grotere afstand. Die video Van Dijkstra is echt fantastisch!